Νόμιμη μοίρα και κληρονομικό καταπίστευμα

Του Χρήστου Ηλιόπουλου


Η νόμιμη μοίρα είναι το δικαίωμα που ο ελληνικός νόμος δίδει σε ορισμένους κληρονόμους, δηλ. στους πολύ στενούς συγγενείς του κληρονομουμένου, δυνάμει του οποίου δεν μπορούν να αποκλειστούν εντελώς από την κληρονομία αλλά σχεδόν πάντοτε λαμβάνουν ένα ελάχιστο ποσοστό αυτής.
Οι στενοί συγγενείς που πάντοτε λαμβάνουν ένα ποσοστό από την κληρονομία, έστω κι αν έχουν παραληφθεί από τον διαθέτη στην διαθήκη του, είναι ο/η σύζυγος, τα τέκνα και οι γονείς του διαθέτη. Αυτοί οι στενοί συγγενείς δικαιούνται, αν θελήσουν, να διεκδικήσουν το μισό από την κληρονομική μερίδα που θα ελάμβαναν, εάν δεν υπήρχε διαθήκη.
Εάν δηλαδή ο ελληνικής ιθαγενείας διαθέτης απεβίωσε και στην διαθήκη του άφησε κληρονόμο μόνο την δεύτερη σύζυγό του, ενώ παρέλειψε τα δύο τέκνα του, που είχε από τον πρώτο γάμο του, τα δύο τέκνα δικαιούνται να προσβάλουν την διαθήκη μόνο κατά το τμήμα της που περιορίζει τη νόμιμη μοίρα τους. Τα δύο τέκνα, στο παράδειγμά μας, δικαιούνται, αν θέλουν, να λάβουν έκαστο τα 3/16 της περιουσίας του διαθέτη πατρός τους, διότι εάν ο τελευταίος είχε αποβιώσει χωρίς διαθήκη, έκαστο των τέκνων του θα ελάμβανε 3/8 και η δεύτερη σύζυγος 2/8.
Τώρα που ο διαθέτης παρέλειψε να αφήσει στην διαθήκη του κάτι στα δύο τέκνα του, αυτά μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμα της νομίμου μοίρας, ώστε έκαστο να λάβει το μισό του 3/8, δηλαδή 3/16. Εάν το πράξουν, τότε τα δύο παιδιά μαζί θα λάβουν 3/16 + 3/16 = 6/16, ενώ η δεύτερη σύζυγος, που δυνάμει της διαθήκης θα ελάμβανε το 100%, τώρα θα λάβει το υπόλοιπο, δηλαδή 10/16.
Υπάρχει περίπτωση ο διαθέτης να αφήσει με την διαθήκη του ένα περιουσιακό στοιχείο σε κάποιον, με τον περιορισμό μετά τον θάνατό του κληρονόμου, αυτό το περιουσιακό στοιχείο να μεταβιβασθεί σε κάποιον τρίτο (καταπίστευμα). Μπορεί δηλαδή ο σύζυγος, που δεν άφησε τέκνα, αλλά μόνο την σύζυγό του, να αφήσει διαθήκη με την οποία να αφήνει το μοναδικό του περιουσιακό στοιχείο, μία οικία, στην σύζυγό του, με τον όρο όμως ότι μετά τον θάνατό της αυτή δεν θα έχει την ελευθερία να την διαθέσει όπως αυτή θέλει, αλλά η οικία θα περιέλθει στον ανηψιό του συζύγου.
Η σύζυγος μπορεί να ισχυρισθεί ότι με τον περιορισμό του καταπιστεύματος προσβάλλεται η νόμιμη μοίρα της, που στο παράδειγμά μας είναι το 1/4 της οικίας. Εάν η σύζυγος διεκδικήσει την νόμιμη μοίρα της, μπορεί να αποκτήσει το 1/4 εξ αδιαιρέτου της οικίας κατά πλήρες δικαίωμα, χωρίς δηλαδή τον περιορισμό του καταπιστεύματος ότι μετά τον θάνατό της θα πρέπει να περιέλθει στον ανηψιό.
Επομένως, όταν η σύζυγος ασκήσει το δικαίωμά της στη νόμιμη μοίρα, η οικία μετά τον θάνατό της θα περιέλθει μόνο κατά τα 3/4 στον ανηψιό, ενώ κατά το 1/4 θα μπορεί η σύζυγος να το διαθέσει με δική της διαθήκη όπου θέλει.
Αν δε, η σύζυγος δεν αφήσει διαθήκη, εφόσον είχε ασκήσει το δικαίωμα στη νόμιμο μοίρα της, το 1/4 της οικίας θα περιέλθει στους δικούς της εξ αδιαθέτου κληρνόμους και όχι στον ανηψιό του συζύγου της.
Σε πολλές περιπτώσεις καταπιστεύματος δεν είναι εμφανές εάν ο δικαιούχος της νομίμου μοίρας ήσκησε ή όχι το δικαίωμά του στη νόμιμο μοίρα, με αποτέλεσμα μετά τον θάνατο του βεβαρημένου με το καταπίστευμα (δικαιούχου της νομίμου μοίρας) να προκύπτει δικαστική διαμάχη μεταξύ του καταπιστευματοδόχου και του εξ αδιαθέτου κληρονόμου του βεβαρημένου. Σ’ αυτές τις δίκες, μεγάλη σημασία έχει να διαπιστώσει το δικαστήριο εάν ο δικαιούχος της νομίμου μοίρας είχε αποδεχθεί τον περιορισμό της νομίμου μοίρας του και είχε θεωρήσει (de facto, σιωπηρώς ή ρητώς) την διαθήκη έγκυρη, ή εάν απλώς είχε επιφυλλαχθεί της ασκήσεως του δικαιώματος της νομίμου μοίρας του, ώστε να μπορεί να ασκήσει το δικαίωμα αυτό ο δικός του εξ αδιαθέτου κληρονόμος. (Απόφαση Εφετείου Αθηνών 1036/2008).

Ο Χρήστος Ηλιόπουλος είναι
Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω,
Master of Laws.
bm-bioxoi@otenet.gr